در قرآن در سوره جمعه، مؤمنان با صراحت به حضور در نماز جمعه دعوت شده‌اند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون برای نماز جمعه ندا در داده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است».^[1] در روایات نیز اهمیت و جایگاه نماز جمعه چنین بیان شده است:

• موجب آمرزش گناهان گذشته^[2]
• کاهش دهنده سختی‌های قیامت ^[3]
• پاداش‌های فراوان در مقابل هر گامی که به سوی نماز جمعه بردارد^[4]
• خداوند آتش را بر بدن او حرام می‌کند^[5]
• سبک شمردن آن باعث پریشانی و بی‌برکتی است^[6]
• علی بن ابی‌طالب(ع) برخی زندانیان را به واسطه شرکت در نماز جمعه، آزاد می‌کرد.^[7]

فقیهان مذاهب اسلامی با توجه به آیات سوره جمعه، خودداری از اعمالی که موجب کوتاهی در اقامه نماز یا از دست دادن آن می‌شود را لازم دانسته‌اند.

در منابع فقهی مذاهب اسلامی فصلی از مبحث نماز(کتاب الصلوة) به موضوع نماز جمعه اختصاص دارد.^[8]نیز نگارش آثار فقهی و رساله‌های مستقل درباره نماز جمعه، به سبب جایگاه مهم این عبادت، از قرون اولیه متداول بوده است.^[9] در دوره صفویه و در پی رواج اقامه نماز جمعه در ایران رساله‌نویسی در این باره جدّی‌تر شد.^[10] بسیاری از فقهای صاحب نام رساله‌هایی درباره نماز جمعه به زبان عربی و فارسی تألیف کردند که برخی از آنها در رد یا دفاع از رساله‌های دیگر بود.^[11] این رساله‌ها به لحاظ رویکرد فقهی بر چهار قسم‌اند: رساله‌هایی که درصدد اثبات وجوب عینی نماز جمعه‌اند، رساله‌هایی که جایز بودن اقامه نماز جمعه یا وجوب تخییری آن را در عصر غیبت اثبات می‌کنند، رساله‌هایی که برای اثبات حرمت نماز جمعه نگاشته شده‌اند و رساله‌هایی که نظر مؤلفان آنها دقیقاً روشن نیست.^[12]

حکمت نماز جمعه

در اسلام چهار اجتماع بزرگ و مهم وجود دارد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید؛ اجتماع در نماز عید قربان و فطر؛ و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام می‌گیرد.

نماز جمعه با توجه به ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چنین آثاری را به دنبال دارد:

• آگاهی بخشی در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی
• ایجاد همبستگی و انسجام بیشتر مسلمانان
• تجدید روح دینی و نشاط معنوی
• جلب همکاری برای حل مشکلات

همچنین ببینید: آیه نماز جمعه

فقهای شیعه واهل سنتبرای اثباتوجوب نماز جمعه به آیه 9سوره جمعه واحادیثمتعدد^[13] واجماع استناد کرده و ترک کننده آن را شایسته عقوبت دانسته‌اند.^[14] برخی فقها در استناد به آیه 9 سوره جمعه برای وجوب اقامه نماز جمعه مناقشه کرده و گفته‌اند که این آیه در صدد تشریع و اثبات وجوب اقامه نماز جمعه نیست بلکه شرکت کردن در نماز جمعه‌ای را که به شکل صحیح بر پا شده لازم دانسته و در مقام توبیخ کسانی است که با وجود اقامه شدن نماز جمعه صحیح از حضور در آن خودداری میکنند و به تجارت یا امور دیگر می‌پردازند.^[15]

نماز جمعه برای همه افراد واجب نیست و از عهده برخی افراد برداشته شده است که عبارت‌اند از:

• زنان
• مسافران
• بیماران و کسانی که توانایی شرکت کردن در نماز جمعه را ندارند مانند نابینایان، ناشنوایان و پیران
• بردگان
• کسانی که از ضرر مالی یا جانی بر اثر شرکت کردن در نماز جمعه ترس دارند
• کسانی که بیش از دو فرسخ از محل اقامه نماز جمعه فاصله دارند.^[16]

حکم نماز جمعه در عصر غیبت امام زمان

اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام معصوم از موضوعات بحث برانگیز در میان فقهای شیعه است که عده‌ای به حرمت آن، عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند.^[17]

حرمت

برخی فقهای متقدم شیعه از جمله سَلاّر دیلمی^[18] و ابن ادریس حلّی^[19] و به پیروی از ایشان بسیاری از فقهای متأخرتر از جمله فاضل هندی مشروعیت نماز جمعه را مشروط به حضور امام معصوم یا حضور فردی دانسته‌اند که از سوی او به امامت جمعه منصوب شده باشد.^[20] پیروان فتوای حرمت نماز جمعه با این استدلال که حضور یا اجازه امام شرط صحت آن است و در عصر غیبت چنین اجازه‌ای وجود ندارد برپا داشتن نماز جمعه را در این عصر جایز نمی‌دانند.^[21]

همچنین برخی گفته‌اند که ولی فقیه در کارهایی که نیاز به اختیارات وسیع (بَسطِ ید) دارد مانند برپا کردن نماز جمعه و امر به جهاد، از سوی معصوم نیابت ندارد.^[22] از جمله ادله مورد استناد قائلان به حرمت، احادیثی است که در آن‌ها تعابیری مانند «امام» و «امام عَدل تَقی» آمده و گفته شده که مخالفت با امام در مورد نماز جمعه باعث هلاکت است یا برپا داشتن نماز جمعه جز با حضور امام عادل و پرهیزگار صحیح نیست.^[23] امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه^[24] نیز امامت جمعه را مقامی مخصوص برگزیدگان خدا دانسته است. برخی فقهای متأخرتر منظور از تعابیر مذکور در این احادیث را اماممعصوم ندانسته و آن را به مفاهیمی عام‌تر که شاملامام جماعت نیز بشود تفسیر کرده‌اند. به نظر آنان در این احادیث تأکید اصلی بر لزومِ به جماعت برگزار شدن بوده است.^[25]

در نماز جمعه علاوه بر مقدمات و شروطی که در تمامنمازهای جماعت باید رعایت شود شروط دیگری نیز برای وجوب یا صحت نماز لازم است.

حداقل شرکت‌کنندگان

فقهای مذاهب اسلامی درباره حداقل تعداد کسانی که حضورشان برای انعقاد نماز جمعه ضروری است اختلاف نظر دارند: اکثر فقهای شیعه^[44] حداقل نفرات را پنج نفر^[45] و برخی هفت نفر می‌دانند. حنفیان حضور حداقل سه تن علاوه بر امام جمعه، شافعیان و حنبلیان حضور حداقل چهل تن و مالکیان حضور دست کم دوازده تن از اهالی شهر را لازم دانسته‌اند.^[46]

حداقل فاصله مکانی بین دو نماز جمعه

شرط دیگر صحت نماز جمعه که فقیهان شیعه و بیشتر مذاهب اهل سنّت ذکر کرده‌اند رعایت فاصله مکانی مناسب میان نماز جمعه‌ها یا متعدد نبودن آن در یک شهر است. به نظر فقهای امامی حداقل یک فرسخ فاصله میان دو نماز جمعه لازم است و اگر این شرط رعایت نشود نماز جمعه متأخر باطل خواهد بود.^[47]

در ابتدا دو خطبه (سخنرانی) خوانده می‌شود و پس از آن دو رکعت نماز جماعت به نیت نماز جمعه اقامه می‌گردد. این دو رکعت دو قنوت مستحبی دارد؛ یکی پیش از رکوع رکعت اول و دیگری پس از رکوع رکعت دوم.

دو خطبه

نماز جمعه با دو خطبه آغاز می‌شود که در واقع جانشین دو رکعت اول نماز ظهر هستند.^[50]

خطیب جمعه علاوه بر داشتن شروط لازم برای امام جماعت^[51] باید واجد شرایط دیگری نیز باشد از جمله بهره‌مند بودن از گفتار رسا، شجاعت و صراحت در بیان مطالب و آشنایی با مصالح اسلام و مسلمانان. همچنین بهتر است امام جمعه از میان عالم‌ترین و شریف‌ترین افراد برگزیده شود.^[52]

امام رضا(ع) می‌فرماید: خطبه به این دلیل در روز جمعه تشریع شده است که خداوند به حاکم مسلمین امکان می‌دهد مردم را موعظه کرده و به اطاعت خدا ترغیب کند، از معصیت الهی ترسانده و آن‌ها را به مصلحت دینو دنیایشان آگاه سازد و اخبار و حوادث مهمی که از نقاط مختلف به او می‌رسد و برای سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند. دو خطبه قرار داده شد تا در یکی حمد و تقدیس الهی باشد و در دیگری نیازها، هشدارها، دعا ها، اوامر و دستوراتی را که با صلاح و فساد جامعه اسلامی در ارتباط است به آنها اعلام نماید.^[53]

زمان و محتوای خطبه‌ها

به نظر بیشتر مراجع تقلید خطبه‌های جمعه باید پس ازظهر شرعی ایراد شود.^[54]

به نظر مشهور فقهای شیعه خطبه دست کم باید مشتمل بر حمد خدا، صلوات بر پیامبر(ص)، وعظ و توصیه بهتقوا و قرائت سوره‌ای کوچک از قرآن باشد.^[55]